Den gamle garden
Forfatter: Ragnhild Jung
"Tidt eg minnest ein gamal gard...."
Mange av oss 70-80-åringar syng gjerne den songen.
Ikkje berre fordi me lærde den i skulen, men òg fordi den
"gamle garden" var staden der me voks opp, levde våre barneår
og ofte også våre ungdomsår.
Garden der eg voks opp var vel ikkje noko utanom det vanlege
her på Vestlandet. Kanskje var han ikkje fullt så mykje "steinrøys"
som mange andre. "Vollar, bakkar, berg og skard," skriv skalden om sin
heimegard. Det kartet stemmer nok godt med terrenget også hjå
oss. Ja, det fanst ein voll der òg. Ei flate rett nedanfor husa
til naboen heitte berre "Vollen". Bakkar, berg og skar var det til alle
kantar, ein trong ikkje leite etter dei.
Så var det fjella, dei rådde over oss både
på den eine og andre måten. Om vinteren stal dei sola frå
oss og slepte henne ikkje laus att før ei vike uti mars. Den første
dagen ho skein i stoveglaset, sette ho bestemor smør fram til henne.
Det skulle ho få fordi ho endeleg kom att ! Men om sommaren tok ho
att det ho hadde forsømt om vinteren. Då kunne me ta turrhøy
like til klokka ni om kvelden utan at det dogga. For i vest heldt fjella
seg langt borte. Ja, det vart no ikkje særleg høgde på
dei heller, helst berre haugar å rekne for.
Den vesle grenda vår - det må vel kallast
grend : tre gardsbruk og eit "plass" den gongen - ligg ved austenden av
eit vatn, i eit lite dalsøkk. Ei slik landskapsform vart kalla "hvamm"
på vårt gamle norrøne mål, og garden har difor
Kvamsdal.
"Gaarden ligger høyt tilfields", kan me lese i
gamle skrifter - frå 1721. Svært høgt til fjells er
det ikkje, etter kartet ligg vatnet berre 50 m.o.h. Men så ber det
i høgda så det munar : Frå husa stig lia bratt oppover
til hamrar og bergskorter overtek. Det er "Kletten" som strekkjer seg med
sine 500 m i høgda. Han er ikkje heilt "å tru". Meir enn ein
gong har han sendt jord- og steinskred nedover. Husa ligg trygt i ly av
"Rusta", men det har gått hardt ut over småskog, bruer og potetåkrar.
Det hende at me plukka nyvaska poteter langt nedpå bakkane !
Men "Kletten" er no storkaren i landskapet, han. Unggutane
bar med seg sprakje og anna brennbart heilt opp på Kletten og brende
jonsokbål der ! Det lyste nok "vide om land" mest som gamle dagars
"vardevakt".
Mot vest endar Kletten i stupbratte hamrar, der desse
hamrane møtest med eit rolegare landskap, kjem sola fram akkurat
i middagstida. Så heiter det òg "Middagsskaret". Rett oppå
fjellkammen ligg eit lite vatn, og elva frå det går rett utfor
brattfloget. Ho er ikkje noko tess når det er turrvèr, men
når det er snøsmelting eller haustbløyte kan denne
sildrebekken verte til ein einaste foss som tek med seg både stein
og jord.
Frå Middagsskaret strekkjer fjellet seg vidare mot
vest, og på "vår side" viser det oss "svartsida". Steile, svarte
hamrar der det ser ut som svære blokker er meisla ut slik at det
er ein slags portal i midten. Dette er "Døra", og den ga nok fantasien
næring når me høyrde eventyr om risar og troll. Så
heilt trygge kjende me oss ikkje i skuggen av Døra. Kanskje kom
det eit troll ut ?
Lenger vest går fjellet over i ein skogkledd ås
som strekkjer seg heilt ned til vatnet. Sætretausene frå Mollandsstølen
brukte å koma bortpå denne høgda og hoie ned til dalingane.
Så har det òg fått namnet "Tausefjellet". Uti der ein
stad er det at sola syner seg att etter den lange vintersøvnen sin.
Og der bed ho òg farvel uti oktober att.
Men der er fleire fjell austanfor : Kletten er ikkje fullt
så utilnærmeleg frå aust. Det går nedover litt
etter litt, småhamrar med grasflekker imellom skiftast om å
gjere lendet lågare. Flatt vert det nok ikkje, men plass til ei lita
tjørn og nokre fine grasbakkar vert det etterkvart. Oftast låg
det ei stor snøfonn der langt utover føresommaren.
Bakom ein liten botn reiser eit anna fjell seg : "Kjerringfjellet".
Ei gamal segn fortel at her gjekk ein mann og ei kjerring og leita etter
sauer ein gong. Så rauk dei uklar om eitt eller anna, og mannen skubba
kjerringa utfor. Stupet går rett i "Svartegilet", ei glyvre mellom
svarte, våte berg. På andre sida av gilet går ein smal
sti over "Kråkeberget". Den var verkeleg nifs å gå, særleg
når det var vått og sleipt i marka.
Lenger aust står "Jeiskebrekkå" og stenger
for vidare utsyn. Fjella bakom der høyrer til sommardagar og stølsliv;
eller det som me kalla "å gå om fjellet", ferdavegen til ein
annan del av bygda, det var godt vegsynt, det viste at folk brukte vegen.
På nordsida av dalen er landskapet annleis, opnare
med låge skogkledde åsar, som likevel er så høge
at dei gjev utsyn over grenda, elva og vatnet. Dette var heimemarka vår,
haust- og vårbeite for sau og geit, og bærmark for oss ungar.
"Marka" var mykje vidare enn det me såg frå garden. Der var
holer og haugar så ein reint kunne gå seg vill om ein ikkje
fylgde dei faste stigane, dei var alltid godt synlege då.
Heile dette landskapet, med "haug og hei, lid og lund,
rust og rante, fjell og finnar", var bruksområde i den tida. Her
voks me opp, levde vårt liv gjennom skiftand årstider. Livet
på garden med jord og dyr gav innhald til dagane. Ein og annan gong
var vel arbeidet litt for tungt eller slitsamt- etter kreftene til utøvaren.
Dette var mi verd- og mange andre si- ei verd som er så radikalt
endra at mange unge ikkje ein gong veit at ho har eksistert.
Vatnet
Mesteparten av dalen er Vatnet som fyller. Snakka me
om andre vatn, vart det alltid nemnt namn: Ostavatnet, Longevatnet, Sleirsvatnet
osb. Men hjå oss heitte det berre VATNET. Det spela då òg
ei hovudrolle i vårt daglege tilvære. Vatnet var både
stengsle og ferdselsveg. Stengsla kunne vare lengre eller kortare. Austavindrok
med fårlege kastevindar nedfrå fjella kunne vera ille nok.
Men verre var det når det la seg "meinis". Då var det korkje
roande eller gåande.
Vegen åt seg langsomt fram oppmed Stranda på
nordsida, ein eller to "akkordar" for året. Men det leid langt fram
mot 30-åra før han rakk i hop med byrkjelandsvegen. Bru over
"Storelva" hadde me heller ikkje før i 1927. Strendene på
begge sider hadde svært ulendt terreng, ein måtte ta lange
omvegar skulle ein kome til sjøen den vegen. Vatnet var difor vegen
vår, både vinter og sommar.
Dersom isen la seg på skikkeleg vis, hadde me den
finaste kjøreveg som nokon kunne ha. Var det stålis vart skeisene
flittig brukte både når me skulle i skulen og elles. Om kveldane
eller i helgane fòr ein gjerne så lenge og "rende", at føtene
var heilt bortdovna, det galdt å få skeisene til å sitje
fast, dei var gjerne for store eller for små- så måtte
reimane dragast hardt til, noko ein helst måtte ha hjelp til. Etter
mange timar på isen var føtene så kalde og bortdovna
at det var så vidt ein stolpra seg oppatt frå vatnet. Men moro
var det, så neste dag måtte ein nedatt likevel -.
Godt vinterføre og strek is var òg nødvendig
når karane skulle hogge i skogen i Eikelia eller Hesjelia. Då
kunne ein køyre veden eller tømmeret like heim, i staden
for å slite med det i båt eller å "flote". Lettvint var
det òg å køyra til sjøen til handelsmannen så
lenge isen var køyrande. Då kunne turen gjerast på 3-4
timar, elles måtte me rekne med heile dagen.
Lengste tida av året var det likevel båten
som var framkomstmiddelet. Nedmed Vatnet - i lendinga- stod tre naust,
kvart bruk hadde sitt. Ja, dei i Hogen hadde eiga lending, Hogarvika. Kvart
bruk hadde òg sin eigen båt- eller ferje, som me kalla denne
sorten. Dei var litt ulike på skap, ettersom opphavsmannen sikkert
ikkje var den same.
Vår var helst smal, framparten heva seg fint opp
frå vatnet og tverrbordet i framskuten var lite. Ferja låg
fint på vatnet og var lettrodd, men ho var ikkje så stødig
i vind. Hamreferja var breilagd og tung, men stødig. Den tredje,
som høyrde til "bort hjå dei", var visst størst, både
brei og tung- og så var ho måla med ein slags bleikraud farge.
Det var helst denne me ungane fòr og kapsa i, ho skulle visst vere
omtrent veltesikker.
Me hadde nok ikkje lært å symje på skikkeleg
vis. Enten måtte me ha ei tofte på tvers under magen eller
ei åre under kvar arm. Og utfor marebakken våga me oss knapt.
Oftast var det Storetjørna som var badeplass om sommaren- og første
skeisebana om vinteren.
I sommartida var det fint å ta seg ein dorgetur
langs strendene. Det var småkjøe som beit på, det hende
ho var litt lyseraud under buken. Me jentene var alltid på vakt om
det skulle vere ål på kroken, han var halvbror til ormen, hadde
me høyrt, og orm var me livredde.
Endå ein båt høyrde til på garden,
Hestebåten. Det var ei stor ferje, med solide tiljer i botnen, denne
ferja vart noko skral etter kvart, så det vart kjøpt ein firkeiping,
ein sjøbåt. Han høvde ikkje så godt i lendinga,
for der var langgrunt. Ein mann måtte leie hesten ut i vatnet eit
stykke, ein annan heldt båten medan hesten steig inni. Merkeleg nok
kan eg ikkje hugse at hesten slo seg vrang. Kvitemerra vår var ikkje
så snild alltid elles, ho både beit og "slo opp". Men i båten
stod ho som ein prest.
Nedom vatnet hadde me "hytter" der langkjerrene stod,
så var det å spenne hesten for og køyre til sjøen-
til Hosteland. Det var ei heil dagsreis fram og attende. Ofte hadde ein
mann ærend for dei andre naboane òg. Slik hjelpte alle kvarandre
etter tur. Etter kvart som vegen åt seg oppover langs nordsida av
vatnet, vart òg hyttene (i alle fall ei) flytta, og då det
òg var komen bru over elva, kunne me gå gjennom marka med
hesten til saga, der kjerra stod.
Men skulle tunge lass fram, måtte båten brukast
heilt fram i tretti-åra. Så Vatnet var den viktigaste ferdselvegen
til me fekk veg heilt fram. Ulukker på vatnet hende det ikkje i "mi
tid". Men først på dette hundreåret drukna ein 11-års
gamal gut. Eit gamalt sagn fortel om eit ektepar som hadde vore til kyrkje
på Sandnes. Kona var staskledd, ho hadde "kyrkjegang etter barnefødsel".
Kanskje hadde dei hatt barnedåp òg. Det vart uvèr,
så mannen let kona vera att på Hosteland. Sjølv ville
han gå heim, det låg is på vatnet. Sagnet seier at han
tok sylvbeltet til kona med seg. I uveret gjekk han seg i ei råk
ved "Slottet" litt ovanfor der vatnet smalnar av ned mot elva, han vart
aldri funnen, heller ikkje sylvbeltet. Dette skulle vere ein som tok opp
Kvamsdalen som "øydegard", heiter det i sagnet.
Dagleg liv
Det var årstida som bestemte både over menneske
og dyr, over arbeid og fritid. Årsrytmen gav byte på arbeidet
: for menneska var det inne- eller utesyslar, tyngre og lettare, for dyra
var det å vere bundne og dømde til å leve av det dei
fekk, eller til å vere fri og gå dit dei ville, men syte for
levemåten sjølve, det hende nok at påkjenningane vart
i største laget både for folk og dyr. Likevel; me levde i
eit tett samspel med levande dyr og natur, det gjorde livet rikt, trass
slit og det me vel no vil kalla fattigdom.
Etterjulsvinteren var ei svært stille tid. Oftast
var det kulde og snø som rådde ute. Glasrutene var heilt dekka
av is, særleg i austavindsperiodar kunne det hende at det ikkje vart
"hol" i isen om me fyrde sterkt i ovnen. Då pusta me på ruta
for å sjå ut- eller for å sjå kor isen laga fine
roser att i holet.
Innearbeid var det elles nok av. Ullekorga med kardane,
rokken og hespetreet hadde sine faste plassar i stova. Ungane måtte
i alle fall "karda i hop", og når me hadde lært det, måtte
me òg lage "drallar". Men me måtte tole å høyre
at dei måtte kardast betre, at vi måtte ha mindre i kardane
og så bortetter.
Når snella var full, var det ungearbeid å
vinde av rokken. Skulle det vere til leistegarn, kunne me òg få
lov til å tvinne. Garn til slikt bruk var òg fint til å
øve seg på når ein skulle lære å spinne,
det var ikkje så nøye om det var ein og annan "friar" eller
"migemaurhals" innimellom. På den måten fekk ein gå gradene
oppigjennom og lærde å spinne både fint og grovt, alt
etter kva det skulle brukast til.
Spøtene gjekk titt og trutt, det var mange som
skulle ha leistar, vottar, sokkar eller gensarar. Slikt var kvinnfolkarbeid,
så dei hadde alltid noko i hendene. Kanskje kunne ein gut verte beden
om å vinde eller hespe av rokken. Men spøt kunne ein ikkje
vente at karfolk skulle ta borti.
Vintersdag var også tid for veving, så då
stod gogna òg i stova. Då hadde førebuinga gått
føre seg utover hausten: Varpet, som helst vart fabrikkspunne, måtte
vindast i nyste, slik at ein kunne renne med fleire trådar om gongen.
For småungar var det eit eventyr når "renningestolen"
kom i stova, då fekk ein sitte inni og snurre rundt og rundt. Det
hende vel at ein vart så øren i hovudet at ein måtte
legge seg ned litt. Men når veven etter mykje strev var komen opp,
var det dei vaksne kvinnfolka som arbeidde med den. Jau, ungane fekk lage
spoler, og det var moro. Ein gamal rokk var tillaga som spolerokk, så
der kunne me trø iveg av hjartans lyst.
Karfolka hadde sitt å ståke med, dei var i
marka og hogde ved eller tømmer. Dersom det ikkje var for mykje
snø, vart det køyrd heim med "drog"- i lange stranger. Sidan
måtte dei sage det opp i høvelege lengder, kløyve og
leggje i lad. Dette var ved til sommarsbruk- til geitostkoking. Om vinteren
hadde me ofte rå ved. Han vart lagt til turk i "ovnsportane" og under
ovnen, eller i steikeovnen i komfyren. Det galdt å ha noko turt å
kveikje i, elles kunne ein verte ille ute. Særleg ille var det å
steike brød med rå ved, det vart gjerne rårand då.
Om kveldane tok karfolka ymse arbeid med seg inn, det
kunne vere tinding av river, laging av skaft til ymse verktøy, eller
treskograving. Parafinlampen i stova var den einaste lyskjelda, og det
galdt å ikkje bruke lampe i utrengsmål. Difor sat gjerne karane
attmed ovnen med sitt arbeid. Etterpå sopte ein opp tresponane, det
var "kveiksle" til neste morgon.
Treskograving var ein kunst som kvar husbond måtte
kunne, for tresko var det fottøyet som me brukte dagstøtt.
Dei hadde ulik fasong og utsjånad, alt etter kven som hadde laga
dei. Våre var litt spisse i tåa, og far brukte å skjere
inn mønster- "krote"- litt på framparten. På dei andre
gardane var treskofasongen onnorleis, så dersom det var framande
tresko i gongen, viste me med ein gong kven som var på besøk.
Å gå i tresko i snøen var ikkje alltid
enkelt. Det kom snart snø oppi skorne, han smelta og ein vart våt
på føtene. Var snøen kram, vart det store klabbar under
skorne, så det vart som å gå på stylter. Det galdt
å finne noko å sparke borti for å få klabbane vekk,
var det ein stein ein sparka mot, kunne det gå hardt utover treskoen;
han klovna gjerne, så ein måtte gå heim på berre
sokkeleisten.
På holka kunne treskorne vere nokså lumske.
Særleg når dei var noko slitne var det stor fåre for
at føtene vart som slegne under ein. Det vart mange harde møte
med klaken av den grunn.
Til "gåbortbruk" hadde me lèrstøvlar
med snøring. Utanpå vart det vintersdag brukt snøsokkar.
Det kunne vere gamle strikkasokkar, eller slike som var meir forseggjorde-
av vadmål. Dei rakk oppunder kneet og var gode å ha på
seg i laussnøen, og i kulde gav dei kjærkomen varme, så
snøsokkane var både praktisk og god fotbunad.
Florsstellet var kvinnfolkarbeid, i alle fall stellet
av kyrne, med mjølking, gjeving, brynning og kosting. Kanskje tok
ein mann mokinga av og til, og stellet av hesten. Ja, hjå oss var
geitene og stellet av dei, mannfolkarbeid.
Det vart laga små høyrullar for kvar geit,
dei vart lagde lag på lag i ei kipe. Når geitene høyrde
at det kom folk, vart det ei fæla læte. Alle brekta og klaga
si naud. Etter kvart som dei fekk noko å ete på, stilna det
av.
Utpå våren, når kjea kom til verda,
fekk dei òg litt kraftfor, Det vart laga "knoe" av fòrmjøl,
og kvar geit fekk sin eigen porsjon i ein liten kasse, det var reine godteriet,
så kassane vart både sleikte og gnegne innvendes.
Dersom snøen var djup, vart det brøytt for
at geitene skulle kome til elva og drikke. Så låg det gjerne
strangar og greiner av selje og raun attmed løa, og der hadde då
desse nøysame dyra godt arbeid. Dei gnog all borken av, kvistar
og greiner togg dei opp så langt det gjekk an.
Då fekk dei òg "rive sinnet av seg", som
me sa. For vart dei inneståande i mange dagar, vart det fælt
til bråk, dei stanga i båsane, beit kvarandre i øyro-
eller kvar dei kunne kome til.
Dersom ei geit kom seg laus, kunne ho skamfare andre,
rive opp juret eller buken med horna. Høyrde me særs mykje
uro frå geitefloren, var det noko tess der, og det var best å
sjå innom.
I kyrefloren var det som sagt ho mor sjølv som
styrde. Ho laga vondlar til kvar kyr, alt etter som det var kvige, nybære
eller ei som skulle kalve lenger utpå våren. Den store suta
var å setje "passeleg på", slik at høyet rakk til det
var noko å finne ute.
Vart det snøbert på enkelte plassar i februar-mars,
måtte ein av stad å skjere lyng. Det var god bjerg, høystålet
måtte ikkje minke meir enn dei faste merka for kvar månad,
elles bar det gale i veg.
Vèrmerka vart nøye akta på når
dei faste merkedagane kom. "Kyndelsmess tøyr er betre enn ti lass
høy". Mang ei kone låg vel søvnlaus om natta når
høystålet minka for fort. Milde vintrar kunne hjelpe på,
i alle fall for geit og sauer, litt lyng og kvist fann dei alltid attåt.
Dette var nok ikkje berre bjerg, der var sikkert både næring
og vitaminer som heldt dyra friske.
For menneska var nok òg vinteren lang. Utover i
februar såg me godt etter kor langt "heim" sola var komen, først
på "klene veien", så på Marireset og til "Nordåkreleet".
Når ho skein på Haamrehusa, var det berre nokre dagar til me
òg
kunne få solstrålane inn i stova. Men då var me komne
ei vike ut i mars. Likevel var det ikkje lenge før ho kleiv oppover
fjellet og kom i Middagsskaret. Då var liksom våren der.
Eigentleg var det merkeleg kor fort snøen tinte
og dagane lengna. I april var det mykje som hende både i geitefloren
og i sauegardane. Ein måtte sjå vel etter om ein lamsau eller
ei geit var ventandes, då måtte dei ikkje sleppast ut om morgonen.
Dei hadde det med å legge seg ute, stikke seg bort med avkomet sitt.
Då var det å gå på leit etter dei, for der for
nok ein og annan rev og luska, og han sa ikkje nei til eit nyfødt
kje eller lam. Dessutan kunne nettene vere kalde så dei små
stakkarane fraus i hel.
Når ei geit hadde kjea, fekk ho stå inne og
ha kjeet med seg eit par dagar. Men den herlegheita varde ikkje lenge,
ho måtte ut saman med dei hine. Første dagane etterpå
vart ho gåande rundt floren og skrike. Det var ei ynk å høyre
på, mora skreik utanfor og kjeet inne. Greidde ein ikkje høyre
på læta, så fekk ho koma inn litt så ungen fekk
suge.
Men snart gjekk livet sin vante gong att. Geitene fòr
i marka om morgonen, og kom att til mjølketid. Då var det
å "møre kjea", passe på at kvar geit fekk sitt avkom.
For den som kjende både geit og kje, var ikkje det så vanskeleg,
men for ukjende folk var det heilt uråd.
Så kom tida då kjea måtte ut og læra
seg til at det fanst anna næring enn den som kom ut or spenane. Me
lokka dei med oss dit det fanst småskog og berg å klatre i.
Å få dei med seg var inga vanske, men å koma seg frå
dei att, det var ikkje gjort i ei handevenda. Når dei var i gong
med gnaginga måtte ein prøve å lure seg bakom ein stor
stein og halde seg musestille til dei var komne litt lenger vekk. Oftast
var det ikkje så enkelt- ein nyskjerrigper fann ofte gøymestaden,
og med eit triumferande brek var alle på sporet. For oss ungane var
dette òg ein morosam leik.
Når det leid ut i mai, og småkreket hadde
fått smak på friskt nytt gras så dei var mette og runde
om kveldane, måtte dei gje slepp på mjølkedropen. Det
var harde bud, attåt det skulle dei lære å drikke før
dei vart sende til fjells. Geitene vart mjølka, og noko av mjølka
slege i eit brot, kje etter kje vart teke or garden, eit godt tak rundt
hovudet og med tommel og langfinger i kvar munnvik- og snuten ned i mjølka.
Fekk dei først smaken av den, då hadde dei snart lært
kunsten.
Så kom dagen då me skulle "gå med kjea".
Heile huslyden var med, i alle fall på første etappen. Eit
menneske gjekk føre og drog etter seg ei stor bjørkebuske.
Helst måtte det vera ein person som kjea kjende godt, og når
han eller ho ropa "kille.kille", så kom dei villig. Mange hjelpte
til å få ferda i gang, og heile skreia sette seg i rørsle.
For at dei ikkje skulle finne vegen heimatt eller kome
i lag med geitene, vart dei sende på ein heilt annan kant, ja, me
gjekk endåtil over grensa til nabofylket ! Og for å gjera dei
heilt ættville, lånte me båt og førde dei over
Ynnesdalsvatnet og sette dei i land i Skora, der var sikkert ein framifrå
god kje-hage, med bjørkeskog og fint gras.
Litt medynk kjende no i alle fall ungane på. Eitt
og anna kje fann nok vegen heimatt i løpet av sommaren, men stort
sett gjekk dei på beitet sitt til det vart sanking. Alle for nok
ikkje vel, så tapsprosenten vart helst stor. Men kjekjøt var
heller inga salsvare, og så mange at me hadde nokre "fjorkille" neste
vinter og eit par bukkekje vart det no alltid att.
Det var geitosten som var den vara som skulle skaffa litt
kontantar i eit naturalhushald. Geitene var oftast flinke til å kome
heimatt kvar kveld til mjølketid, særleg i sommartida når
juret var fullt. Då var dei ivrige etter å bli mjølka.
Verre var det mot hausten når det vart mindre om dråpane, då
måtte kanskje einkvan ta seg ein tur på Grønefjellet
- eller lenger.
Mjølkinga kveld og morgon og soping av floren var
arbeid for ungar, men geitene var trivelege dyr, så det var vel ikkje
noko tvangsarbeid. Litt hardt kunne det vel vere å stå opp
i seks-tida på morgonen, ein var vel ikkje heilt vaken når
ein tok mjølkebytta og gjekk i geitefloren.
Dersom det var regn og dårleg slåttevèr,
fekk ungane sova i fred- og så var det fri om sundagen som oftast.
Ostekoking var det kvar dag, hjå oss gjekk det føre
seg på eldhuset. Mjølka frå kveldsmålet vart sett
til kjøling i oppkoma, og neste morgon vart det slege i kopparkjelen,
varma opp til ca. 35 grader, og osteløpe sett i. Sidan måtte
ein røre om, late det sekke ned, varme langsamt opp så kvitosten
kunne samlast i ein "ostask".
Mysa vart kokt heile dagen, det måtte helst fosskoke,
så det galdt å ha turr, god ved. Utpå ettermiddagen,
når innhaldet i kjelen fekk brunfarge og tjukna, måtte det
rørast. Det var helst ein heit jobb i varme sommardagar å
stå i ein time eller meir over ein dampande ostekjel.
Etterpå var det "å røre han kald",
det var tyngst. Osten måtte ha passeleg lunka temperatur for å
knoast og formast til. I mange år brukte me berre "fri forming",
det vil seia ikkje former av noko slag, dagens produksjon vart delt i høvelege
stykke, kvart emne knodd og forma som ein firkanta klosse, og til slutt
"slådd" med ei solid sleiv. Seinare måtte me passe på
å snu ostane til dei var kalde og kunne setjast i hylla.
Avsetnaden kunne vel vera opp og ned. Det som eg hugsar
best, er halve og heile ostar som kom i retur frå ei forretning i
Bergen. Dei var blitt turre eller mygla hjå kjøpmannen. Men
det var produsenten som måtte ta tapet. Så fortenesta vart
ikkje alltid slik ein venta. Alt arbeidet me hadde, vart liksom ikkje pårekna
i kroner og øre. Det vart ikkje snakka om kva som lønte seg;
ein rekna ikkje så mykje i pengar, sjølv om det vel var for
pengane me gjorde dette.
Det som kyrne gav oss, var helst til husbruk. Ja, eit
og anna kilo smør vart nok sendt. Om vinteren var ikkje produksjonen
så stor, for det meste vart det satsa på vårbære
kyr. For om sommaren fann dei seg maten sjølve, og beitet var godt.
Arbeidet i kyrefloren var det kona i huset som stod for. Kanskje ein halvvaksen
unge kunne vere med, koste og brynne og så bortetter. Me var heldige
som hadde spring i floren. Det var ikkje så mange som hadde det,
og då vart det vassbering attåt det andre.
Mjølka vart separert, og det var helst skummamjølk
me brukte til mat. Surmjølk var dagleg kost, fløyten eller
rjomen såg me ikkje så mykje til. Når det vart kinna
smør, fekk me "kinnekling" attåt fisken og potena den dagen,
det var fest.
Om me no ikkje la så mykje merke til det me fekk
frå kyrne, så merka me det i alle fall dersom det var "turre"
eller "gjelde", som mange sa. Då vart det vassupe og vassgraut- og
ikkje ein gong fløyte i kaffien.
Om no kyrne førde eit stille liv om vinteren, så
endra det seg når me "løyste". Som oftast løyste alle
naboane same dagen- og det var litt av eit liv. Heile huslyden måtte
vere med å møte og jage på. Bølingane kom ikkje
ihop før på Maribakken, med alle folka sitjande på Marireset
som tilskodarar, det vart utkjempa mang ein hard kamp millom gamle kjenningar
og rivalar frå sist sommar.
Når dei så hadde fått kåtskapen
eller sinnet av seg, roa dei seg, og det bar vidare til Fitjane. Der var
fast gjætleplass. Konene hadde spøtet med, fann seg ein fin
plass og både spøtene og praten gjekk. Det var som ein fridag
dette for dei. Nokre ungar var alltid med, leika i elva, men måtte
springe og møte kyrne når dei fann ut at dei ville heimatt.
Det nytta oftast ikkje å stri med dei. Når dei hadde funne
ut at her var smått stell med grønt å bite i, så
sette dei rompa til værs og sprang. Det skulle meir til enn ei bjørkebuske
i ei lita hand for å stoppe dei då.
Gjætinga varde gjerne to-tre dagar. Så tok
kyrne til å trekkje ut i marka, og der var litt meir å finne.
Endå kom dei vel til leet og stod der og gaula ei stund. Men når
dei skjøna at det ikkje var noko hjelp i, drog dei ut i marka att,
og snart var det tid "å leggje ute".
Då rusta me oss med stølebytte og saltprins,
fann ein fin mjølkeplass- og så vart det laga bål; det
kalla me å "daure", det høyrde med første kvelden.
Nokon sa at då visste kyrne at no skulle dei liggje ute. Det skulle
helst ryke godt frå bålet, grøn sprakje var fin å
hive bortpå, og så lukta det så godt ! Kanskje tykte
kyrne det òg, for dei strekte på halsen og saup i seg røykblanda
sommarluft. Ein lang sommar ute i det fri, i lier og fjell, hadde dei framfor
seg.
Det var helst kvinnfolka som "gjekk til kyrne". I dette
uttrykket ligg akkurat det som me gjorde; leita opp kyrne der dei var,
mjølka dei og bar mjølka heimatt. To og to buskapar fylgdest
åt, så det var ikkje så trasig arbeid- dersom vèret
var nokonlunde bra. Men nokre timar pr. dag måtte me rekne.
Dersom kyrne var vanskelege å finne, kunne det li
bortimot middag før me kom heimatt, sjølv om ein starta i
halv seks-tida.
Slike leitedagar var heldigvis sjeldne. Men kyrne drog
langt av garde, det var sjeldan at dei vart jaga "heimover" før
me skulle flytte til sæters. Men då visste dei kva "tida var
liden", det var ingen som måtte jaga dei dit.
Garden- stengslet- mellom heimebeitet og fjellet måtte
vere opna, så kyrne var oftast med sætra før folket.
Dei roa seg forresten ikkje lenge ved sætra, men trekte opp i høgdene.
Om det var heitt og mykje klegg eller blinding, var det helst oppå
dei høgaste toppane dei slo seg til. Der var oftast ein liten bris
som bles "åtet" bort.
Særleg bra var dette når me skulle mjølke.
Ikkje alle tolde så mange kleggebit, det hende at eit spark tok både
mjølkebytta og det som var i henne. Men for ein trivnad dyra hadde
! Ho gamle "Belta", som hadde mjølkefeber om vinteren, stod og saup
i seg fjellufta, jorta og let att augo. Ho var så lukkeleg som berre
ei ku kan vera, med nøgda mat og tjørner og bekkar å
drikke seg utyrst i.
Ikkje mindre lukkelege var me sætrejentene, det
kunne nok vere stridt mange gonger, tunge tolvkanne-bytte på ryggen
nedover stupbratte hang. Visst røynde det på knea ! Men når
ein kom til setret og fekk setje børa av, var slitet gløymt-
til neste morgon eller kveld.
Når det leid fram mot jonsok, gjekk me og gledde
oss til å flytte til fjells. Først var det å ta seg
ein tur opp for å vaske setret og legge alle "bidna" i vatn, det
meste av mjølkekjerald stod på stølen om vinteren òg,
så dei var turre og gisne. Men etter nokre dagar i elva, var dei
tette og brukande att.
Den dagen me flytte opp- eller dagen før- vart
dei skrubba og sandskurde og lagde til turk nokre timar. Så var det
å fylle koparkjelen halvfull med vatn, setje han på grua og
fyre godt oppunder. Imedan henta me grøn sprakje og hadde oppi.
Når dette kokte, vart både sprakjen og "logen" tømde
oppi buttar og stemper, dei vart dekka til og stod slik til neste dag.
Då lukta det herleg frisk einelog or alle kjerald, og reint og friskt
måtte alt vere, for elles vart ikkje surmjølka god.
Tyngste børa å bera til fjells var nok separatoren.
Men han måtte vere med om det skulle bli skikkeleg rjome til smør.
Oftast kinna me ein gong for vika, og av skummamjølka laga me gammalost
når det vart ein full kjel- eller meir - med surmjølk.
Noko av skummamjølka bar me heim. Ja, me fekk nok
ikkje vere på setra heile dagane. Hjå oss var det skikken å
gå heim fleire dagar i vika og hjelpe til med førefallande
arbeid, det var klesvask eller å hjelpe med høyet i onna,
og om laurdagane var det golvvask.
I firetida om ettermiddagen måtte me tenkje på
å kome oss oppatt. Mang ein svettedrope har det runne i hardaste
solsteiken opp Jeiske-brekkå. Etter ein times gonge, alltid med eitkvart
å bere, mat til seg sjølve eller "salt og bein" til kyrne,
var det godt å slenge børa av i setret.
Men lang tid til å kvile hadde vi ikkje, no skulle
me gå til kyrne, dei venta med fulle jur. Dersom dei ikkje var altfor
langt vekke, vart det tid til ei prate- og kosestund etter kveldsmaten.
Helst måtte me kome oss i seng tidleg, for neste morgon ringde vekkjarklokka
halv seks- om me hadde noko klokke, då. Elles såg me etter
kvarandre, at alle kom seg opp. Det var ei skam å sovne til att og
verte "sein" heile dagen.
Om sundagane gjekk ingen heim. Til og med "setrekallen"
vår, han gamle Andrias, heldt seg i ro då. For det meste kom
det besøk, folk heimanfrå, eller andre. Av og til kunne det
ta til natt til sundag. Då var det helst ungdom nede frå bygda
som ville ha seg ei stølshelg.
Me setrejentene var vel ikkje alltid så glade for
å verta vekte midt på natta av skramling rundt setra og dunking
i veggar og dører. Ei "loke" for døra var alt stengslet me
hadde, og det heldt ikkje lenge. Eg hadde funne ein høveleg stokk
som eg sette på tvers av døra innvendig. Den var det ingen
som greidde å knekkje, difor slapp eg "invasjonen" om natta, sjølv
om det vart lite søvn. Litt sure miner var det nok fordi gjengen
ikkje hadde fått det som dei ville.
Var det nokon av jentene som fekk kjærestebesøk,
var det om å gjere å uroe så mykje som mogleg. Nokre
gonger hadde gjestane med seg ein boks fiskekaker til middagsmat sundag.
Men ofte hadde dei ingen ting med, så me måtte setje hella
over varmen og steike rørekaker.
Rjomekolle sette me alltid opp til helga, så det
var gjestebodskost god nok. Dersom det ikkje kom så mange gjestar,
delte me jentene og han Andrias ei rjomekolle til kvelds sundag. Var det
endå noko att, vart rjome og mjølk rørt saman med "åsjuke"
("ostkjuke") og bore heim. Så fekk dei òg smake setrekosten.
Uti slutten på august tok kyrne til å trekkje
ned i liene. Sommaren var slutt, og me budde oss på bufarhelg. Dei
siste dagane kokte me dravle og laga mjølkost slik at det skulle
verte minst mogleg å bere med seg heim.
Laurdagsmorgon møtte heimefolket mannjamt opp.
Alle som kunne gå- og bere noko, om det var aldri så lite-
var med. Det vart gjerne ei lang rekkje, bortimot 15-20 personar etter
kvarandre langs Setretjørna. Avstandane vart litt større
etter kvart, alle gjekk ikkje like fort.
Slik som me hadde lengt etter å flytte til fjells,
var det no godt å kome heim att. Laurdags kvelden fekk me gjester,
det kunne vere slektningar eller vener. Til kvelds var det rjomegraut,
"Bufargrauten". Han skulle vere ordentleg feit, så det var nok ikkje
alle som åt så mykje av han då. Men setrejenta skulle
ha ei stor skål for seg, og grauten var god når han var kald.
Nokre stader hadde dei den skikken at dei tok kald rjomegraut og mjølkost
med til kyrkje om sundagen. Der vart "nista" delt med andre- helst nokon
som ein hadde eit godt auga til.
Det høyrest så enkelt og greitt ut, dette
seterlivet. Men der var alltid noko å gjere. Når mjølka
var i hus, skulle det separerast. Det skulle vaskast opp både stølebytte
og andre kjerald. Kinning og ysting av ost var fast arbeid, for ikkje å
snakka om stell av gamalosten:
Fyrst måtte han få skikkeleg "skjegg". Det
måtte "knekast" inn, og så måtte han ut i sola og turke
litt. Sidan måtte han pakkast ned i gras eller "blom", så han
kunne modnast. Denne prosessen var ikkje alltid så enkel.
Byfolk som kom på besøk, spurde alltid: "Har
dere virkelig gammelosten i sengen?" Dei var visst litt skuffa over at
me ikkje hadde det. Men me måtte passe vel på han, elles "spaserte"
han gjerne sjølv. Det kunne gå makk i han, så det var
å sjå om han både titt og ofte. Når me buførde,
fekk me gjerne ikkje med alle gamalostane den dagen. Men då var det
helst kjøleg i vèret, så det var ikkje så fårleg
om dei vart liggjande att ei vekes tid.
Mysebrimet, som me hadde kokt av surmysa, måtte
stå att. Det var enno tunt som vatn, og når nokon gjekk forbi
setret utover hausten, måtte dei alltid stikke innom og røre
i mysebrimet. Når snøen la seg i fjella, var det stivt og
fint, ein kunne skeie det opp som smør. Surt var det, men litt sirup
eller sukker oppå, var det godt pålegg oppå kakene.
Avdråtten frå setra varde såleis lenge
utover vinteren, så seterjenta var ein viktig person både av
det ein selde og det me sjølve skulle leve av.
I ti somrar hadde eg dette "yrket". Første året
var eg berre fjorten år og gjekk for presten. Då var mor òg
med på setra. Siste året, i 1949, var eg heilt åleine
der. Dei andre naboane hadde slutta å vere på fjellet. Eit
langt og viktig kapitel i fjellgarden si soge var slutt.
Onner
Arbeidet på garden varierte etter årstida.
Sola kom att i mars, og me kunne ikkje vente oss noko vårarbeid før
uti slutten på april. Då hadde karane det travelt med å
få møka ut. Frå geitefloren vår var det ikkje
råd å bruke hest og møkakjerre. Men der hadde me ein
"dobbel løypestreng" ned til løa.
Teknikken var grei; Løypestrengen gjekk omtrent
ihop oppe, men nede var dei festa eit stykke frå kvarandre, litt
høgt frå marka. På kvar streng hang ein avlang kasse
på blokker. Kassen hadde botten med hengsler på eine sida,
og ein pinne til å stenge og opne med på den andre sida. Desse
kassane var festa i ein vaier som var knapt så lang som den eine
strengen. Dette verka slik at når den eine kassen gjekk ned, vart
den andre dregen opp av tyngda og farten.
Einkvan stod oppe og lesste kassen full med geiteskit,
slepte den så nedover der ein staur stod passeleg nær slik
at "låsepinnen" fekk eit slag. Dermed opna botnen seg, så møka
datt ut. Då var den andre kassen oppe att, og det same kunne repeterast,
oppatt og oppatt. Arbeidet var ikkje tyngre enn at unge òg kunne
stå der og lesse. Det var morosamt nok til at ein heldt ut ei stund.
Vårarbeidet elles var helst mannfolkarbeid. Hesten
måtte òg i arbeid, med å dra både plog og harv.
Ein kornåker - havre helst - måtte me ha, i alle fall såpass
at det var til sengehalm. Jau, eg hugsar òg at havren vart til mjøl
på kverna. Potetåkeren vart nok pløygd, gjødsla
og harva, men potetene vart spadde ned med handemakt.
Grønsaker var eit ukjent produkt hjå oss.
Eg vart veldig interessert i kålrabi som eg fekk smake når
eg var på besøk hjå onkelen min nedmed fjorden. Eitt
år fekk eg litt kålrabifrø, og fekk òg lov å
så dei i ein åkerlapp. Eg stelte vèl med dei slik eg
hadde lært, så dei "knytte seg" fint. Men utpå sommaren
tok blada til å verta så "holete" og ved nærare ettersyn
var dei fulle av åmer ! Eg gjekk til angrep væpna med ei gammal
skei og ein fiskebolleboks til å samle åmer i. Kor det gjekk
? Det vart i alle fall nokre kålrabiar som vart etande.
Verre gjekk det med dei vakre blomane eg drøymde
om å få til. Mold og møk vart bore til rettes i ei kipe.
Med medfødt snekkarkunst vart ein kasse snekra attmed husveggen.
Ein frøpose med blomkarsefrø med fargeglade bilete utanpå
vart innkjøpt. Ei stor investering i dei dagar. Oppover veggen vart
det laga til trådar som blomkarsen skulle klatre på, akkurat
som på biletet. Ventetida til den første blomen viste seg,
var lang, men etterkvart kom det fleire- og gleda var stor !
Men akk og ve- det fanst eit kje i nabogarden som hadde
vore for ungt til å vere med då dei andre vart sende til fjells.
Denne "Kjiå" hadde fått smak på blomkarsen, og blomane
vart borte så snart dei viste seg. Kor vel eg passa på, så
var dette udyret der og nappa dei. Så eg lærde tidleg at arbeidet
med å få til noko nyttig eller vakkert her i verda ikkje var
utan fiendar.
Same erfaringa hadde eg med granplantar som eg fekk med
heim etter skogplanting på skulen. Dei fekk aller nådigst ein
plass attmed ein mur. Men då graset det skulle slåast, vart
granane slegne òg. Slik gjekk det arbeidet og den vona opp i inkje
!
Slåttonna tok som oftast ikkje til før i
juli. Graset skulle vere så godt utvokse som mogleg, for då
fekk ein mest i høystålet. Var det godt vèr med solskin
og varme, vart høyet turka på marka. Karane var tidleg oppe
og slo medan dogga låg i graset. Då beit ljåen best.
Så snart sola hadde fått dogga bort, måtte graset breiast,
og det var helst kvinnfolkarbeid.
Etter at me hadde ete middag måtte høyet
snuast, først det som hadde vore "sæta" dagen før.
Turrhøy vart det etter to-tre dagars god tørk, alt etter
om det var grovt eller fint gras.
Å få det inn på løa kunne gå
føre seg på to måtar: Køyre det inn med hest
og vogn eller bære det inn på ryggen. Hesten hadde liksom "sommarferie"
ilag med dei andre hestane i grenda. Å gå etter hesten kunne
vere eit arbeid som tok både ein dag og vel så det. Slik var
det ofte at ryggane måtte bøye seg under høybørene.
Dersom sommaren var regnfull med gråvèr og
skodde, måtte graset hesjast. Det kunne verte knapt om hesjestaur
når det ikkje vart godvèr. Ofte hende det at ei uvèrsnatt-
eller- dag- la hesjar flate, eller høyet fòr over alle haugar,
og berre nokre filler hang att i hesja.
Ein fekk lære seg å akte på vèrmerka,
det fanst ikkje radio med vèrmelding for neste dag. Men vart himmelen
raud om kvelden, vart natta god. Morgonrauden varsla derimot "ein våt
hatt". Ein tok òg varsel av om hunden eller katten åt gras,
eller om svala flaug høgt eller lågt, og mange andre slike
"vèrmerke".
Når beste bøen var avslegen, stod skrapeslåtten
for tur, det var den delen av innmarka som var steinete og ulendt. Graset
frå dette området var kort og stivt, det hang ikkje i hes,
så det måtte helst turkast på marka. Det vart lagt i
eit høystål for seg i løa, "småstålet",
og vart brukt til saue- og geitefòr om vinteren.
Men så var det markeslåtten òg. Kvar
gard hadde sine slåtteteigar i utmarka. På sørsida av
vatnet, i Hesjelia, var det ei myr og nokre bakkar som vart slegne. Høyet
vart ført med båt heim i lendinga og bore til gards.
Oppe under Kletten, på Kuleberget, var det ein slåtteteig.
Men derifrå gjekk det løypestreng heilt ned i "Gjelet", så
det fekk me gratis mest til løedøra. Dei utslåttane
som var lengst borte, var på Treet og i Øvste Slette. Men
det som vart hausta der, hadde me inn i utløa på Treet, så
vart det henta heim om vinteren. I denne utløa hang det òg
ofte lauvkjerv etter "logging" tidlegare på sommaren. Det var lauv
etter hogging av bjørk og andre lauvtre.
Ja, av bjørka vart også både nevra
og borken teke vare på. "Å losta" var å flekkja borken
av i den tida då sevja var slik at han sleppte. Men først
vart nevra flekt av. Ho var nyttig til underlag på torvtak, som endå
var på dei fleste uthus og på setret. Borken vart turka, knust
og hatt i sekker, og seld til folk som hadde fiskenot som måtte barkast.
Det var enten folk ute frå havkanten eller nede ved fjorden.
Lauvskogen som vart felt, vart til ved. Etter at geitostkokinga
tok til, gjekk det mykje ved også sommarsdag. Vinterveden måtte
ein òg tenkje på, og transporten av mykje slikt trevyrke,
var å løype det. Vedlada vart lagt så nær elva
som mogleg, og når det vart ei eller fleire "bekkefylle" utover ettersommar
eller haust, vart veden hivd på elva. Karane måtte gå
langsmed elva og løyse det som sette seg fast eller vart liggjande
i ei bakevje. Veden kom då til slutt ned i Marihølen der lensa
låg så han ikkje skulle fare på Storelva. Det hende vel
at fleire vedskier eller stokkar fòr likevel. Då var det å
ro rundt i alle viker på vatnet og samle opp. Om hausten stod det
alltid mange vedlad på Maribakken, kvar gard hadde "løypt"
veden sin, som sidan vart køyrd heim til gards.
Det er vanskeleg å seia kva tid haustonna tok til.
For setrejenta var hausten komen når ho som "sistemann" forlet setret
og "sette lås for seterdør" som det heiter i visa. Nei, låst
vart seterdøra ikkje, kroken vart berre festa ekstra godt. Elles
var det ope for kven som la vegen forbi, folk som "gjekk om fjellet" eller
slike som leitte etter sauer. Nokre gamalostar vart gjerne attliggjande
ei vike eller to, og så var det mysebrimet som måtte omrørast
av og til.
Men det vart så audt og stille rundt setra når
folket var flutt. Vel tenkte me ikkje på huldrefolket slik som dei
gjorde i gamle dagar, men ein gjekk stille inn, og like stille derifrå.
Kyrne gjekk no i heimemarka, men det var slett ikkje kort
veg når me skulle mjølke. Var vèret bra, trekte dei
opp i høgda, og var det regn og ruskevèr var det vanskeleg
å finne dei. Det var fullt av holer og småskog, så dersom
dei låg roleg, kunne ein gå rett forbi utan å finne dei.
Gjekk dei og åt, var det bjølla som hjelpte oss til å
finne dei. Mjølka minka, særleg dersom det var ei eller fleire
haustbærer, dei var då avgjelda, som ein sa. Men nokre mjølka
endå, så kyregonga var viss, morgon og kveld. Først
når det leid ut i september slepte me dei på bøen og
batt innatt om natta. Då var verkeleg hausten komen.
Dersom ein skulle rekne slakting for haustarbeid, så
tok det til lenge før. Storebukkane var dei første som måtte
takast. Gjekk dei for lenge vart det bukkelukt av dei, og kjøtet
fekk "smak". Så kom det driplande eitt og anna kje utover sommaren
så mykje me fekk sosekjøt til ei helg. Ferskt kjøt
vanka det elles berre i slaktetida, og den rekna me vel frå når
det vart saueslakting.
Det var inga fast tid for sauesanking, utanom for dei
ute frå strilelandet som hadde sauene i hage i fjellet. Våre
sauer vart oftast slepte att så lenge beitet var nokonlunde. Så
var det å passe på å få dei inn når dei var
turre, elles vart ikkje ulla fin.
Saueklypping var elles ei onn for seg. Stova vart rydda
for bord og stolar. Ein og ein vart sauene ledde inn og befridd for den
varme pelsen. Dersom me hadde ein del beist i talet, vart ein ikkje ferdig
på ein dag. Då vart det òg bestemt kven av lamma som
skulle "setjast på" og kven som skulle slaktast. Mest alle verelam
vart vel dømde til slakt, dei "simpelamma" som skulle leve fekk
ha ein liten dott ull att på eine bogen. Det vart kalla for livdedott,
men så mykje livd var det vel ikkje i den. Kanskje tydde det berre
"merke på liv"?
Den dagen slaktinga gjekk føre seg, heldt me kvinnfolka
oss langt unna køyrebrua der karane på garden- og kanskje
ein leigekar- tok livet av sau etter sau. Nokre stader var ei kvinne med
og "rørde i blodet". Men hjå oss slapp kvinnfolka den jobben.
Men når det etter ei stund vart bore kassar med
innmat inn til elva, var det vår tur: Å rekkje tarmar eller
å "halde i" når dei skulle gjerast reine måtte eg vere
med på frå tidlege barneår. Lukta av "råslag" var
ikkje god: det hang i hendene sjølv om ein vaska seg aldri så
godt. Og arbeidet var slett ikkje slutt når ein var ferdig med elva
! Nei, då skulle tarmar, vom og vinstrar skrapast reine. Dette føregjekk
på eldhuset der storegryta var full av varmt vatn til å duppe
nedi det som skulle "rabbast". Ja, også alle saueføter, fire
frå kvart beist, måtte rabbast, det vil seia få bort
hår og klauvar, det vart til herlege syltelabbar som smakt godt,
særleg når lysten på kveldsgrauten eller "sveisa" ikkje
var særleg stor.
Storegryta- eller ystekjelen. vart fylt halvt opp med
vatn på nytt, og så vart det pylsekoking, blodpylser. Først
måtte me lage til "ilåt", tarmar eller stykke av vomme som
vart sydd i hop. Det var ein kunst å ha røra passe tjukk og
ilåtet passeleg fullt. Var det for mykje i, sprakk ilåtet og
innhaldet løyste seg opp i "sodet". I pylsene måtte det òg
vere litt feitt. Ei stor og fin nekkje vart brukt, eller helst nyretalg.
Når ein åt pylsa varm, plukka nok mange ut dette feittet, men
når dei var kalde, skorne i sneier og steikte på steikjepanna,
var det godt.
Det vart gjerne kokt store mengder med blodpylse på
ein gong. "det er ikkje så nøie med ei pylse i slaktetida,"
heiter det. I dette ligg vel skikken med å gje bort pylser til dei
som ikkje hadde slaktedyr.
Me tok òg med pylser til slektningar i byen. For
det vart oftast ei byferd når ein hadde produkt, både ost og
smør, å selje, eller få oppgjerd for varer som var sende
før.
Uti september var det slutt med ystinga, geitene vart
slepte på vidda, me henta dei gjerne heim ein og annan gongen i førstninga
så dei vart av med det som lagra seg i juret. Vart det for sprengt,
kunne det bli jurbetennelse. Denne mjølka kunne ikkje brukast til
ost, helst var det vel grisen som fekk seg eit godt måltid, eller
ho kunne brukast i brødbakst.
Men i slaktetida vart alt av innmat frå slaktedyra
brukt: hovud, tunge, hjarta, nyrer, lever og "midtgard". Desse delene vart
varma opp i vatn, "løypt" som det heitte. Så vart det reinska
for eitlar og andre ubrukelege delar, gjekk så gjennom kjøtkverna,
vart salta. krydra og fylt i lange tarmar. Dette vart "spikekurv" ut på
vinteren- ja, me hadde ikkje alltid tid til å vente til han var i
speke. Steikt kurv og poteter var god middag eller kveldsmat. Eller litegrann
kurv i botnen på gryta når me laga plukkfisk ga ein herleg
smak.
Levrekaker var òg ofte på bordet om hausten;
det vart nok ikkje velsett dersom det gjekk for ofte på. I alle fall
var menyen onnorleis enn elles i året. Då var det potet og
sild eller fisk, men raspekaker som eit velsigna mellomspel av og til.
For poteter var dagleg kost både til middags og
som potetkaker med mysebrim og litt sukker på. Om hausten var det
potetopptaking, med grev og bytter til store og små poteter. Ja,
me ungane hadde potetferie frå skulen og. No var ikkje det så
praktisk i det meste av mi skuletid, for me hadde samla skule, alle frå
fyrste til sjuande klasse gjekk i lag. Læraren vår hadde to
skulekrinsar, så han ambulerte; to viker hjå oss og to viker
hjå dei andre. Slik hadde me fri i to viker og to viker skule, difor
hadde vel ikkje potetferie noko å seie for oss, men med i potetåkeren
måtte me vere, og det kunne vere nokså hustre i våtvèr.
Elles hende det òg at potetene vart ståande
så lenge at det fraus om natta. Grunnen var vel (delvis) at ein skulle
la dei vekse så lenge som mogleg. Potetbingane i kjellaren vart fylte
med storepotet i ein og småpotet i ein annan, dei siste vart brukande
til potetkaker. Når me hadde ete middag, måtte me hjelpe til
å renske småpoteter og male dei på kverna. Slik vart
ungane lærde opp til å gjere nytte for seg, og om det ikkje
alltid gjekk med liv og lyst, så visste ein at i dei andre husa måtte
leikekameratane vere med på det same.
Kornåkeren måtte også skjerast i september.
Dette var vaksnearbeid, for det skulle lagast "band" av strå med
aksa utover, sidan skulle det leggjast passeleg på dette bandet,
og så knytast. Det måtte ikkje vere for tjukt og ikkje for
tunt i kvart nek, elles vart det ujamnt turt, og det var vanskeleg å
"staure" det. Ja, for kornet vart ikkje hesja, det vart sett på staur.
I skyminga om kveldane fòr gjerne me ungane og leika gøymt
mellom kornstaurane. I månelyse kveldar vart det reint trolsk med
skuggar i lange rader bortover, som ein heil hær utover bakkane.
Når kornet var turt, kom det òg inn i løa,
men på ein stad der det låg slik til at treskemaskina kunne
stå nett innfor døra. Treskinga- og maskina- gjekk på
omgang mellom naboane. Det vart gjort seinare utpå hausten og var
reine festdagar. Då samlast både karar og kvinnfolk i heile
grenda og gjorde treskinga unna hjå alle.
Å snu treskemaskina var ein tung jobb, karane snudde
så sveitten rann, så måtte ein annan "gå inn" medan
treskinga gjekk for fullt. Ein kunne ikkje stanse for kvar gong det var
"byte", det gjekk ei heil tid å få farten oppatt då.
Me ungar fekk vere med å løyse opp kornband,
leggje fram eller kanskje rake ifrå. Mest stas var det likevel å
vere med i laget når det vart ropt inn til måls, det vanka
alltid god mat på slike dagar, dei vaksne var pratsame og fortalde
historier, så det var mykje rart å høyre. Me kjende
oss òg nyttige arbeidsfolk på ein særleg måte
slike dagar.
Det kunne nok hende at det vart gjort dugnad om anna arbeid
òg, men då var nok ikkje både stort og smått med
på same måten. Var der få mannfolk på ein gard,
kunne karar frå nabohuset kome til hjelp med eitt og anna som det
måtte krefter til å gjere.
Når det galdt kvinnfolkarbeid, fekk me hjelp til
flatbrødbaking vår og haust. Men også når det
skulle setjast opp vev hjelpte nabokonene kvarandre. Og når det elles
trongst ved sjukdom, fødsel, bryllaup eller gravferd, var det eit
godt samarbeid.
Eg hugsar godt siste våren far levde. Han hadde
store smerter, og dei smertestillande dropane var oppbrukte. Doktoren budde
på andre sida av fjorden, på Lindås, og så vidt
eg minnest var det midt i påskehelga- Langfredag- og ruskevèr.
Då
tok fleire av karane i nabohuset ut, dei gjekk til Hosteland, rodde over
Fensfjorden til Fanebust, gjekk til Lindås og fekk tak i medisinen-
og så var det same vegen attende. Dette minnet sit fast, eg var berre
ti år då.
Elles var det vel slik at særleg me ungane gjekk
ut og inn hjå naboane som i vår eigen heim. Var det ein stille
ettermiddag kunne kona i huset ta spøtet med å ha ei pratestund
med nabokona. Sundags-ettermiddag var elles ein slik besøksdag,
ein måtte ikkje vere beden for å gå innom til naboen.
Når me ungane var byrja i skulen og hadde lært
ungane på hi sida av vatnet å kjenne, hende det nok at me tok
sundagsturen bortom på den sida. Alltid fekk me mat hjå dei
me kom inn til. Dei spurde kor det stod til heime hjå oss og bad
oss helse heim. Slik kjende me oss velkomne kvar me kom, som det og heiter
i songen: "Heime var eg so vida kjend og slapp inn kvar eg ville, i kvart
hus i den heile grend um endå folket kvild..." Nett i middagskvila
gjekk me ikkje inn til nokon, då måtte det vere svært
nødvendig.
I dei fleste heimane vart det om sundagane "sunge og lese"
etter ein hadde ete til middags. Då måtte alle - også
dei minste - sitje pent i ro. Etter me var byrja i skulen kunne me mange
salmar, så då var det kjekt å vere med å synge.
Elles kunne vel "lesteren" vere noko kjedeleg, men det høyrde med
og gjorde skilnad på kvardag og helg. Det var ikkje så ofte
me reiste til kyrkje, for det var lang veg og tok vel omtrent tre timar
kvar veg med roing og gåing.
Hausten var eigentleg ei travel tid. Sjølv om geitene
styrde seg sjølve til snøen jagde dei heim, så var
det andre dyr som ikkje gjorde det. Sauene måtte ut kvar dag så
sant det ikkje var altfor surt. Men no var dei snaue og kunne ikkje liggja
ute, det var ikkje å venta at dei skøna dette, og dersom dei
for om Kuleberget, var det å skunde seg opp gjennom lia. Kanskje
greidde eg då å kome oppom dei før dei fòr om
Vindskaret ? Det var så eg kjende blodsmak i munnen når eg
gjekk så fort eg kunne opp motbakkane. For dette var min jobb for
det meste.
Når det leid ut i november kunne det vere kalde
neter og frost. Eitt minne sit fast frå ein slik haust: Sauene var
inne i Jeiskebrekkå og eg skulle hente dei. Dei ville ikkje heim,
og fòr borti nokre fjellskorter. Eg fòr etter og prøvde
å kome bortom dei. Men dei sette avgarde over eit sleberg for å
kome til neste grasflekk. Så høyrde eg voldsomt skrammel av
sauebjølla og ser at bjøllesauen fer kant i kant nedover
berget og utfor ein hammar. Han vart liggjande langt nedi ei urd. Ei stund
etter fer ein sau til same vegen. Sleberget dei sprang over hadde vore
islagt, Eg vart fyrst ståande heilt lamslegen, så sette eg
på sprang heimover utan å bry meg om dei andre sauene. Eg sprang
og gret, sprang og gret, men greidde vel å fortelje kva som var hendt.
To-tre karar for avgarde med tòg og knivar. Dei
greidde visst å få "rent blodet" av, slik at kjøtet
vart etande, men sauene var stygt skamslegne. Denne opplevinga skremde
meg, og eg slapp visstnok å gå etter sauene ei tid etterpå.
Stort sett kom både folk og dyr levande frå
gonga i fjellet, det hende nok av og til at sauer eller geit "gjekk seg
tofast", at dei ikkje kom verken opp eller ned. Då måtte karane
av stad med tòg for å ta dei opp. Ein mann vart firt ned i
toa til sauen eller geita, og så galdt det å få fatt
på dyret, feste tòget rundt, og den som stod oppe, drog det
opp. Så vart tòget firt nedatt til han som var i toa.
Det var nokså nervepirrande å stå nedanfor
å sjå på, særleg har eg minne frå dei gonger
det stod dyr tofast oppover "Døra". Der var det berre hole fjellet
nedunder. Det gjekk oftast godt, men det hende at dyret dei skulle ta opp
vart så uroleg at det hoppa utfor.
Når så geitene måtte setjast inn, vart
det slakting på nytt. Det var alltid "utskifting". Gamle geiter måtte
slaktast, og no var det kaldt og surt å stå med elva og "skole
or". Det vart frosne fingrar og tær, med naglebit både ein
og fleire gonger. Stort sett var det same ritualet som når sauen
vart slakta, med unntak av at geiteføtene ikkje vart nytta til syltelabbar.
Det var vel ikkje stort på dei, heller.
Geitekjøt var ikkje særleg god salsvare,
så i mange år vart det laga spekepølser. Kjøtet
vart skrapt av beina, male på kjøtkvern og salta. Denne "knoda"
måtte så ligge ei tid, så sette ein ei trakt på
kjøtkverna og kjøtdeigen vart fylt i tarmar. Sidan vart pølsene
røykte og hang til dei var i spike. Dette var oftast kveldsarbeid
utover haustkveldane. Dei avskrapte beina vart òg kokte, krafta
vart delvis nytta til mat, og feittet var til såpekoking.
Siste slaktesjauen i året var litt før jul,
då måtte grisen til. Han hadde levd eit roleg liv i floren
medan dei andre dyra fekk eit fritt tilvære i fjellet. Frå
han kom til gards som ein liten lyseraud "marsipangris" 8-9 månader
tidlegare, hadde han no vorte litt av ein rugg. I det siste hadde han fått
ekstra mjøl, han var blitt gjødd. Det var ikkje snakk om
"stjernegris" i den tida- det var skikkeleg tjukne på sideflesket.
I mange år var det ein mann i nabolaget som var
fast griseslaktar. Ungar og kvinnfolk heldt seg godt innomhus til grisen
var teken av dage, men så kunne me ta oss ein tur inn i eldhuset.
Der hadde dei teke døra av hengslene og lagt henne opp på
bukkar. Oppå der låg no grisen. Ved sida av stod koparkjelen
over varmen, full av kokande vatn. Eit par karar dreiv og skolda og skrapte
bust. Det var mest ikkje råd å sjå dei att i all dampen.
Når dette var gjort, vart griseskrotten heist i
talje opp under ein bjelke, og der vart han hengande nokre dagar før
han vart til skinker, sideflesk og kotelettar. Mesteparten hamna i saltestampen,
berre litt vart lagt til sides ferskt, til julemat.
Grisehovudet vart kokt i timevis, reinska av beina og
laga til persesylte. "Nekkja" av grisen vart malen og kokt, dette var smoltet.
Noko vart salta og brukt som smør, men godt var det ikkje. Det smakte
gris ! Betre var smoltet når det vart nytta til å koke smoltringar
i.
Ja, det vart mykje mat av ein gris, men så skulle
det vare heilt til neste haust- i alle fall fleskeskinkene.
Så var då endeleg slaktetida over. Men endå
var det nok å ta seg til, særleg for kvinnfolka, det skulle
vaskast til jul i alle krokar og krær. Og så skulle det bytast
halm i sengene. Strimadrassene vart borne i løa, det gamle innhaldet
tømt ut og ny frisk halm fylt i. Så vart madrassene borne
innatt i sengene, der det no lukta reint og friskt av grønsåpe
og vatn. Då var det mest som jula var komen til gards.
"Det må vere ferdig til jul", og "Me skal ha det
til jul" var noko me ofte hadde høyrt utover hausten. Ein kunne
mest ikkje tru at det kom dagar etterpå !
Julebaksten var siste førebuinga : Lefser, potetlefser
til "kling", julebrød med rosiner og sukat, kanskje kringler eller
smoltringar, slikt vart berre laga til jul. Anna juleknask var litt eple
og appelsiner og neter, Ja, netene plukka me helst sjølve, for der
var mykje hatl i marka. Men ikorna var grådige etter dei, så
det galdt helst å ta dei før dei "slepte hamsen", og late
dei modnast inne.
Julegåver var det ikkje så flust med, helst
var det heimelaga saker, spøta eller sydde utover haustkveldane.
Men det hende òg at det var "kjøpeting". For om hausten fekk
me besøk av kramkarar som hadde litt av kvart i skreppa eller kista
si.
Eg hugsar to av dei : Han Skreppe-Torkjel fòr omkring
med ein skinnransel på ryggen. Best hugsar eg han By-Hans. Han hadde
ei lita kiste som han hadde mykje fint i. Det var silkesløyfer til
å ha i håret, kammar, hårklemmer og nåler, ja,
han hadde både perleband og ringar med stein i. Han budde hjå
naboen vår når han for ikring i dei næraste grendene,
så det vart godt høve for oss ungane å sjå kva
han hadde i kista si. Pengar var det smått om, men for ein tiøring
eller to fekk ein gjerne ei hårklemme. I alle fall kunne ein håpe
på ein småting til jul.
Siste sundag før jul vart kalla skitnesundag. Då
var det ikkje så nøye om ein hadde på seg sundagsklede
eller om golva var så reinskurde. Så vart liksom alt så
mykje finare når julaftan endeleg var der.
Mattradisjonane var faste og vel innarbeidde. Då
var einaste dagen at hovudmåltidet, middagen, var om kvelden. For
då skulle alt vere unnagjort, både i floren og huset.
I vanleg middagstid fekk me smake på grisesylta
eller rullepylsa- kanskje vanka det òg "mølje", det vil seie
flatbrød med kjøtfeitt over. Julematen om kvelden var lettsprengd
torsk, som var henta nedmed sjøen nyst før jul. Med poteter,
flatbrød og nykjerna smør smakte det ekstra godt.
Etter måltidet las far juleevangeliet, og me song
julesalmen "I denne søde Juletid". Juletreet, som var komen or skogen
same dagen, stod pynta med lys og sjølvlaga korger, Ja, kanskje
nokre blanke kuler og norske flagg. Treet vart flytta fram på golvet,
og alle tok kvarandre i hendene og gjekk rundt og song julesongar. Det
var ingen som trong bok for å synge dei, for me hadde øvd
på dei både i skulen og heime, også slike med både
åtte og ti vers.
Det vart sengetid denne kvelden òg, kanskje litt
seinare enn vanleg. Me gjekk til ro, men lampen skulle brenne heile julenatta,
det var gamal skikk, sjølv om me vel ikkje trudde noko på
at alle vonde vetter var ute denne natta. Forteljingar om Lussenatta som
var so lang at kyrne beit tre gonger i bandet sitt, og om Julereia som
fòr etter vegen i mørke kveldar, hadde me nok fått
høyre. Så litt mørkredde var me nok, alt var liksom
onnorleis i juletida.
Første juledag måtte ingen gå nokon
stad, det var ofte ein lang dag for oss ungar som elles kvar dag fòr
inn og ut hos naboane. Men andre juledag var "forbodet" oppheva, då
var det tida for julegjestebod og juletrefest.
Det var sjeldan me fekk besøk av slekt og vener
langvegsfrå i juletida. Oftast låg det is på vatnet,
og snøen var tung å ta seg fram i, for det var inga brøyting
anna dei "brautene" som vart når folk gjekk eller køyrde med
hest. Men alt dette var som det skulle vere, naboane gjekk til kvarandre,
og nokre julekort kom det frå slekt og kjenningar, så visste
ein då at dei levde.
Juletrefesten i skulehuset var høgdepunktet i julemoroa,
med stort juletre som rakk heilt opp i taket, sjokolade kokt på ovnen
i gangen, opplesing av skuleborna, gong om juletreet- og så julenisse
som gav ei appelsin eller eit eple til kvar av ungane.
Jula var over med sine store og små gleder- eller
kanskje vonbrot for nokon. Året var "nytt", og med ynskje om "Godt
nytt år" såg både store og små fram mot lysare
og lengre dagar.
Slik var livet på den gamle garden.
-------------------------------------------------------------------------------------------------
Fjon frå fjell til fjord nr. 1 1991 - Masfjorden
sogelag / Masfjorden mållag. |