Stølsferd med geiter
Forfatter: Bergit Haukeland
Me hadde mange geiter heime om vinteren, men om sommaren
reiste me til seters for å koka geitost. I siste delen av mai var
det nok mat i fjellet åt geitene. Dei er flinke til å klive
i bratte lier og fjellsider der snøen fer tidleg og det vert fort
grønt. Difor er geitehald god utnytting av fjellbeite - som Masfjorden
har rikeleg av.
Det var litt av kvart å førebu før
me kunne reisa. Først måtte me læra dei små kjea
å drikka, for no skulle dei takast frå mora og klara seg sjølve.
Men det var ikkje så liketil. Me blanda mjølk og vatn i ei
litt stor ausa, tok litlefingen inn i munnen til killingen og stakk nasa
hans nedi mjølka. Jau, nokon av dei tok til å suga med ein
gong. Då drog me fingeren ut av munnen - litt etter litt, og killingen
drakk. Men nokre av dei var heilt umogelege. Dei ville ikkje ha noko av
å verta tvinga ned i ausa med mjølkeblanding. Dei kava med
føtene og vrei på hovudet så mjølka skvatt til
alle kantar. Så fekk dei berre gå då, så fekk me
prøva på ein annan gong.
Så var dagen komen då me skulle reisa til
fjells og det gjekk både "over sjø og land" - som det heiter
i songen. Me hadde fått tak i ein stor båt, men det måtte
setjast gjerde rundt om så ikkje geitene skulle gå på
sjøen. Som oftast hadde me omlag 100 dyr, og det var mykje anna
som skulle vera med: Mat måtte me ha for ei tid, sengeklede og mykje
anna, det er ikkje godt å rekna opp alt.
Då alt anna var innlaste, var det geitene sin tur.
Dei heldt eit lurveleven inne fordi dei ikkje fekk koma ut til vanleg tid.
Me måtte vera mange til å passa på at det ikkje var nokon
av dei som lurde seg vekk. Dei fekk eta litt på bøen medan
me sanka dei ned til sjøen. Jau, det gjekk bra å få
dei ombord, når berre ei gjekk først, så følgde
dei andre etter.
Så kom motoren i gang og me tøffa innover
fjorden. Veret var fint, sola skein og fjorden var så still at dei
grøne liene spegla seg der. Slik ser eg det for meg. Etter omlag
ein time var me framme og la til kaien. Me som skulle gå med geitene
måtte vere ferdige til å ta ut med ein gong. Budeia skulle
gå først, og så måtte det vera minst ein på
kvar side til å sjå etter at ingen geiter lurde seg vekk. Det
gjekk helst fort - geitene sprang, og me som fylgde dei måtte og
springa. Men etterkvart som me kom oppover, vart dei roligare og me kunne
slappa litt av. Etter to-tre timars marsj var me komne så langt at
me såg i Storevatnet.
No hadde me berre att å gå gjennom "Urdane".
Men det var ikkje så enkelt. Der var store steinar med svære
hol innimellom.
Ein kunne snart detta nedi eit hol og slå seg eller
bryta bein. Endeleg var me komne så langt at me såg setra !
Dei låg der så einslege og grå, men
det var fint å sjå det - der på bakken ved vatnet. Me
kjende slik ange av hegg, for vegen gjekk framom mange heggar som sto i
full blomst. Og så var det den friske, fine fjell-lufta, reint godt
vatn og reine berg og steinar. Alt helsa: "Velkomen til seters !!"
Men endå var ikkje resten av folket komne. Dei som
skulle ta seg av varene som me skulle ha opp, hadde fått seg hest
og kjerre og køyrde det vesle stykket det var veg. Så var
det å leggja kløv på hesten og ta bør på
ryggen sjølve vidare opp til Storevatnet. Der var det ei stor ferje
til å frakta alt over med.
Men dagen var enno ikkje slutt. Me måtte få
geitene i hus og binda dei så dei ikkje stakk av. Så måtte
me få på plass både mat og klede. Eg skulle vera budeia
i sommar, og visste korleis alt skulle gjerast, så eg var ikkje redd
for å ta til.
Og så var kvardagen i gang. Me måtte opp i
halv seks-tida om morgonen og mjølka geitene. Sidan var det å
separera mjølka og få ho i den store ostekjelen. Det var om
å gjera å "kjæsa or" og få mysa på kok så
tidleg på dagen som råd var, for då vart me tidlegare
ferdige med osten, og det var von om ei lita kvilestund før kveldsmjølkinga.
Dette vart rutinearbeid, det same kvar dag både helg og vyrkje.
Han som var "gjætar" var ein nabogut. Arbeidet han
skulle gjera var å stella geitene, gjera fjøset reint kvar
dag, og gå etter geiter som "la seg ute". Det gjorde dei kanskje
når det leid på sommar og det minka med mjølk. Elles
var det gjætaren sitt arbeid å bera inn veden når han
var turr. Det hende han måtte hogga ved i skogen og, for det gjekk
mykje ved. Men mjølkinga kveld og morgon var me alltid begge om.
Det var for mykje arbeid for eit menneske å mjølka over 100
geiter.
Litt vil eg og fortelja om naturen og livet ikring oss.
Der var mykje å sjå og høyra utanfor dørene.
Ein kveld me sat og mjølka, vart me var at ei av geitene sto og
stirde gjennom eit gles i veggen. Ho bles i nasa og var svært oppteken
av det ho såg. Me vart og forvitne og ville sjå kva det kunne
vera. Å-hå, ein røysekatt var det. Litt sky var han
og gøymde seg då me kom ut. Men så var han forviten
og måtte titta framatt. Ja, han fekk no berre gå der, me måtte
mjølka ferdig. Tidleg neste morgon då me sto opp, såg
me nokre små brune nøster som leika seg på ei fururot
nedanfor setra. Du store min, det var fire røysekattungar.
Kvelden før hadde me sett ut garn og hadde fått
nokre små ørretar. Gjetaren tok og sløgde fisken, så
tok han hovud og innmat og stiltra seg bort til fururota og la det frå
seg der. Me var spent på kor dette ville gå, og jammen vart
det liv i leiren! Dei sprang, hoppa og dansa ! Å-huskom-hei, dette
var moro. Dei måtte leika seg litt med maten før dei åt
han. Slikt noko hadde dei aldri ete før. Etterpå smatt dei
under rota og la seg.
Men mora var nok ikkje fornøgd ho. Då me
sat og mjølka, såg me at ho kom opp mot setra. Kva var det
ho lurde på no, tru ?
Jau, inne i skotet sto ei bøtte med fisken i og
døra sto open. Røyskattmora tok beine vegen mot døra,
det var nok best å skunde seg for å berga fisken. Men jamen
hadde ho vore snar i snuen. Ho hadde alt vore over kanten på bøtta
og fått tak i ein fisk. Då me kom etter og ville ta fisken
frå henne, sette ho i eit skrik. Ho trudde nok at ho kunne skremme
oss berre ho skreik høgt nok. Den vesle skapningen var så
fin der ho sette seg på bakbeina og gneldra når me kom for
nær. Me måtte henge fiskebøtta under taket dersom me
og skulle ha noko til middags.
Sjølv om dagane var fulle av gjeremål, vart
det kveld på setra. Me var ferdige med osten, hadde mjølka
geitene, separert mjølka, vaska opp og ete kveldsmaten. Men kvelden
var enno lys og lun. Eg måtte ein tur ut og nyta det fine veret,
Kveldsola farga dei øvste fjelltoppane raude. Vatnet låg der
så stilt og blankt. Nei, så var det ikkje heilt blankt likevel,
for ørreten tok til å stikka nasa opp i vasskorpa etter insekt.
Det vart små, runde ringar som etter kvart gjekk lenger og lenger
utover. Nokre fiskar spratt høgt opp og datt nedatt med eit plask.
Då vart det enno større ringar. Eg sat og såg på
dette ei stund, det var så fint og sitja der i ro og fred, midt inne
i fjellheimen.
Ein liten tur innom i fjøset for å sjå
kor geitene hadde det, høyrde med til kveldsritualet. Nokre av dei
låg og halvsov, andre jorta. Ei og anna sto og grov med framføtene
for å gjere lægja si i stand. Alle "perler" måtte vekk,
det skulle vera reint før dei la seg.
Eg gjekk bort til den geita som eg kalla mi. Ho låg
og småsov, men vart var at eg kom. Stilt kviskra eg namnet hennar,
ho kjende det og svara med mekring. Kor godt det var å kjenna at
eg hadde kontakt med dyra. Eg var så glad i desse geitene, dei var
så koselege dyr.
Då eg kom ut av fjøset, høyrde eg
ein hubro i lia som skreik sitt u-hu. Den lyden lika eg ikkje, så
eg skunda meg innatt og let att døra. Gjetaren var visst alt sovna,
og no kjende eg at det skulle vera godt å sova og kvila, for i morgon
var det ein ny travel dag. Til duren av fossen borti elva sovna eg straks.
Då me hadde vore på setra ei tid var alle
hyllene fulle av ostar og det kom folk heimanfrå med hest for å
frakta osten ned til sjøen. Me pakka i kassar som var laga høveleg
til storleiken på osten. Så var det å ro om vatnet. Der
gjekk hesten og åt seg god og mett. Så skulle det lagast til
kløv. Det vart hengt ein kasse på kvar sida i kløvsalen,
dei vart festa godt så dei ikkje skulle falla av. Osten vart send
med "dampen" til byen der ein handelsmann tok imot alt saman.
Ein sommar hende det noko som eg minnest vel. Ein kveld
var det ei geit som ikkje kom heim med dei andre. Ho kom ikkje att dei
neste kveldane heller, så me skyna det måtte vera noko gale
fatt. Me tok oss turar på leiting, men fann ingen ting. Ein ettermiddag
skulle eg sjå etter nokre kalvar som me ikkje hadde sett på
ei tid. Eg hadde gått eit langt stykke, og stogga for å sjå
meg godt om. Litt lenger framme sto eit tre, men det var noko underleg
med stamma på dette treet. Eg skulle til å gå vidare,
men då stakk det så ilt til i bringa: Der hang geita som me
sakna, den eine framfoten hang fast i ei "kluft" i treet. Ho hadde nok
strekt seg for å få tak i lauv og så hadde klauva sett
seg fast. Det stakkars dyret hadde henge der i fleire dagar.
Geita var ikkje daud, det var såvidt liv i henne.
Eg lyfta henne opp og fekk foten laus og la henne på bakken. Men
korleis skulle eg få henne heim til setra ? Eg kunne ikkje berre
gå frå henne der. Det var berre ein ting å gjera. Eg
tok ho over skuldra og bar ho heim, der la eg henne på bakken. Det
kom nokre svake lydar frå henne, ikkje vanleg breking.
Gjetaren sat og mjølka då eg kom, men han
og kom ut og saman sto me der og såg på geita. Me fann ut at
ho nok måtte avlivast, for ho hadde nok aldri vorte frisk att.
"Det er no berre eit dyr", seier me ofte. "og ikkje noko
å ta på veg for eller sørge over". Men det er ikkje
berre eit dyr. Det er eit levande vesen, skapt av den same Gud som oss,
og som me har stelt med og vorte glad i. Difor er det vondt å sjå
dyr som lid.
Det er fint å vera på fjellet når det
er fint ver og sola skin. Men når regnet høljar ned i strie
straumar og elvane fossar ned etter fjellsidene er det surt både
for folk og fe. Då ville ikkje geitene gå ut or fjøset,
dei sto og mekra heile formiddagen. Ei og anna prøvde utfor døra,
men snudde fort innatt. Fysj, det var ikkje ver for ei geit. Men utpå
dagen tok dei ut heile flokken, litt mat måtte dei ha. Dei kom tidleg
heimatt - så våte at det rann av dei, og vel inne rista dei
seg så vatnet dreiv. Jammen var det godt med tak over hovudet.
Dagane gjekk fort, og me treivst med arbeidet. Av og til
kom det ferdafolk som slo seg til ro nokre dagar for å nyta frisk
fjell-luft og fiska litt. Alle ville gjerne kjøpa fersk geitost,
for Masfjordgeitosten hadde ord for å vera den aller beste. Me var
litt krye over det.
Sommaren tok til å halla over til haust. Lufta var
kjøligare, men klår og fin. Geitene mjølka ikkje så
mykje lenger og dei var heller ikkje så flinke å koma heimatt
om kveldane. Dei lika å gå på høgste tokkane og
leggja seg, og gjetaren måtte gå og henta dei.
Me var no komne ut i oktober, og det var tid for heimreis.
Far og ein av brørne mine var komne for å få nedatt
osten og alt det som ikkje kunne vera att på setra. Alle mjølkespanna
og kjerald måtte berast i hus. Så kom siste kvelden på
setra. Eg måtte ta meg ein tur ned til vatnet. Kvelden var kolande
mørk, men ein slik stjernehimmel har eg sjelden sett. Stjernene
var som strødde utover, tett i tett, og vatnet låg der so
stilt og blankt. Eg sto der i undring: Å, for eit fagert land me
har med sine skiftande årstider. Ja, det var vemodigt å ta
avskjed med fjellet etter ein lang sommar.
Men det var tid å koma seg i seng også den
kvelden. Neste morgon var me tidleg oppe og åt frukost. Så
var det å løysa geitene og få dei på rett veg,
sidan gjekk det fort nedover. Karane kom med hesten og kløva. Nede
ved vegen sto kjerra og venta, og alt vart køyrd det siste stykket
ned til sjøen. Der låg skøyta. Så var det berre
å få ostekassane og anna paragas ombord, og det bar utetter
fjorden og heim.
Farvel til fjellet og seterlivet for denne gong !
-------------------------------------------------------------------------------------------------
Fjon frå fjell til fjord nr. 1 1991 - Masfjorden
sogelag / Masfjorden mållag.
|