Sju års skulegang utan veg
Forfatter: Ragnhild Jung
Då eg byrja i skulen i 1926 hadde me i Kvamsdalen
ikkje bru over Storelva. Endå me budde langt frå sjøen
var det likevel båt og årar som vart vårt viktigaste
framkomstmiddel. Det var ikkje langt stykke bort i Vika, men "ferjene"
som me brukte i vatnet, var alt anna enn stødige.
Difor var det oftast ein vaksen person som skyssa oss
over og henta oss om ettermiddagen. Slik hugsar i alle fall eg det frå
første året eg gjekk i skule. Det året var det to-delt
skule, dei største og dei minste hadde kvar sin dag. I minste klassen
var me berre to jenter frå Kvamsdalen, 9 og 7 år gamle. Så
dei "leit" nok ikkje oss to åleine med båten. Når det
la seg is på vatnet, vart det andre vanskar og. Særleg før
isen var sterk. Der elva kjem ut i vatnet, var straumen så sterk
at det heldt seg lenge ope.
Me vart då skyssa over der og måtte gå
Liheiane. Det tok omtrent halvtimen, gjennom utmarka. Etter at det kom
bru over elva i 1927, vart dette den vanlege skulevegen. Ja, utanom vinterstid
med sterk is på vatnet. Då var det mykje kortare å gå
beint over.
År om anna kom det ein ny liten vegstubb frå
brua og bortover. Men det gjekk seint, tykte me. Ein høg berghamar,
der det måtte minast og skytast mykje, kunne stanse vegbygginga i
fleire år. Så vart det bygt ein "akort" att, det meste var
"pliktarbeid" på oppsitjarane. Dei hadde skrive seg for så
og så mange dagsverk for året. Eg fekk ikkje oppleve å
gå vegen heilt fram til skulen, for då han var ferdig, var
eg "gått ut".
Skulehuset vårt vart plassert mest mogeleg slik
at alle i krinsen hadde like lang veg. Berre dei i Lia hadde det nært.
Der var ingen lærarbustad i skulehuset, men attmed skulestova var
det eit lite "kammers". Der kunne læraren "trekkje seg attende" i
middagsstunda. Kanskje hende det at han budde der og, det veit eg ikkje.
Men ute i gongen var der ei bratt trappe opp til loftet. Aslaug Kvamsdal,
som var lærar det fyrste året eg gjekk i skulen, hadde fått
laga til ein liten "hybel" oppå der. Det har vorte sagt at far hennar,
R.N. Kvamsdal, kosta materialane som skulle til. Denne hybelen var eit
rom i eine "ramen", midt under mønet. Så det var skråtak
på begge sider i rommet. Eg hugsar at me fekk kome der på barneforening,
og me tykte dette var storveges til husvære. Kjøkken måtte
ho ha ute på den opne ganglemmen, så det kan vel tenkjast at
det var noko "hustre" vinters dag.
Frå andre skuleåret mitt vart det "samla skule",
det vil seie at alle, frå 7 til 14 år, gjekk same dag og i
same klasse. Det vart "turskuleordning": 14 dagar skule og 14 dagar fri.
Denne skuleordninga fekk eg ha i 6 av mine sju år i folkeskulen.
Han eller ho som var lærar hjå oss, hadde då ei annan
skulekrins dei 14 dagane me hadde fri.
Lærarane skifta frå år til år,
ialt gjekk eg til 6 lærarar dei 7 åra eg gjekk i skulen. Sjur
Duesund hadde me lengst, han var der i 3 år. Men siste skuleåret
mitt vart undervisninga delt på to lærarar. Best hugsar eg
det året me hadde Hilda Bauge, for ho var alltid ute og leika med
oss i friminuttane ! Og så tok ho oss med på skuletur til Mollandseidet,
den andre krinsen ho hadde. Me hadde aldri hatt skuletur før, så
dette var "årets begivenhet". Det var no vorte ferdig veg langs stranda
av Kvamsdalsvatnet, men sidan var det å gå i utmark- og ro
over fleire vatn. Me starta tidleg, gjekk til Ostavatnet og hadde båt
over der. Så gjekk me inn Tenndalen, over Mollandsdalen og kom ned
til Molland. Der lånte me båt og rodde over vatnet, så
var me framme. Ho Hilda hadde lagt opp eit fint program for dagen, både
med kakao og mat, song og leik. Tida gjekk berre så altfor fort,
men utpå ettermiddagen måtte me ta på heimveg. Det bar
same vegen attende, og ho Hilda var med oss.
Sjølvsagt vart det skrive stil etterpå, og
den slutta "klassisk": "Me var alle samde om at det var ein gild dag"!
For mitt "indre auga" kan eg sjå skulestova vår
slik ho var i mi skuletid: Høgt under taket og svært lyst.
For den eine langveggen hadde fire store vindauge, mest frå golv
til tak, tyktest det. Den andre langveggen var "snau", berre ein liten
stiv "plakat" hang på ein spikar i nærleiken av døra.
Han hadde eit merke, ein raud dobbelkross, og med store, svart bokstavar
stod det: SPYT IKKE PÅ GULVET!! Nedunder var det meir svart lester,
og denne vart no lesen nokre gonger i kvart skuleår: "Et spyt utbreder
smitsomme sygdomme osb..." Det var eit merkeleg språk, heilt ulikt
det me lærde.
Eine kortveggen hadde to dørar, ei til gongen og
ei til kammerset. Midt mellom desse stod den store, runde ovnen som gav
oss varme i kalde vinterdagar. I kråa attmed kammersdøra var
det eit veggfast skåp. der var det læraren hadde kladdebøker,
blyantar og viskelær, og mykje anna som me hadde bruk for. Blekkflaska
sto heilt på botnen, saman med ymse slags instrument som me av og
til tok fram når me hadde noko som heitte fysikk. Ja, og så
hadde skuleboksamlinga ei hylle eller to.
Den andre kortveggen var den "viktigaste". Der var tavla,
kart over "metrisk mål og vekt", oftast og eit kart over Jødeland.
Det siste var mykje brukt når me hadde bibelsoge. Andre kart og plansjar
vart henta inn frå kammerset og hengde opp når me hadde bruk
for dei. Framfor denne veggen, på midten, stod KATETERET. Det hadde
som ein slags kasse nedst, denne var så "vid" at læraren kunne
ha ein stol der så han slapp å stå heile tida. Fronten
på kateteret var grønmåla, hadde fyllingar med gule
lister, og på innsida hadde læraren ei hylle og to skuffer
som var råd å låse.
Utover golvet var pultane plasserte i rekkjer, nokon store
og nokon små, etter så mange elevar der var til kvar tid. Eg
tykte det var moro å gå i skulen. Lese kunne eg før
eg byrja, eg måtte vel ha lært det hjå nabo-borna, for
der var det to som gjekk i skulen. Eg hugsar godt fyrste skuledagen då
eg møtte opp med ABC- boka i skulekassen som far hadde laga. Etter
å ha lese stykket om "Veren, grisen og hanen som ville til skogs
og bu for seg sjølve", fekk eg første band av Austlid Lesebok.
Det var ingen andre førsteklassingar det året, så det
var ingen å samanlikne seg med, og ingen å "halde lag med"
i lesinga.
Skuledagen tok alltid til med eit salmevers- eller fleire.
På den måten fekk me god øving i dei salmane som me
kvar vike hadde i utanboklekse. Etter song og andakt eller morgonbøn,
var det alltid kristendom i første time: bibelsoge, katekisme eller
forklaring. Om laurdagen var det Bibellesing og utanboks salmevers. I storskulen
hadde me og litt kyrkjesoge, så me fekk litt kunnskap om "kyrkjefedrene",
pavane og katolikkane. Inntrykket som sat att, var at dei to siste gruppene
måtte være nokså fæle folk.
Naturfag, der me lærde om plantar og dyr, var interessant.
Litt skummelt var det med eit og anna "fysikkekspriment", særleg
med "elektrisermaskina" som fekk håret til å reise seg på
hovudet til den som var motig nok til å vere "forsøkskanin".
Og så den kvikksølvflaska som var så forferdeleg tung.
Ein gong me skulle ha noko kvikksølv på eit papir, for det
på golvet. Me kraup rundt for å samle opp "perlene", men det
var ikkje lett!
Noregsoga med kongerekkjer og diverse slikt, kunne vere
morosamt, særleg det om han Harald Hårfagre som lovde henne
Gyda at han ikkje skulle klyppe håret sitt før han hadde samla
Noreg til eitt rike. Korleis det gjekk med dette riket etter slaget i Hafrsfjord,
vart ikkje så klart for oss. Mykje krangel vart det visst, og vanskeleg
var det nok å verte viss på kven som var "av kongeleg byrd".
Landkunne var eit fag som eg hadde mykje til overs for.
Kartet vart studert både nøye og lenge. Me fekk skulekart
(over Noreg) attåt Landkunna, dette var kanskje i 1930. Ein song
om dei norske elvane gjorde at det var lett å hugse dei. Eg kan endå
første verset: "Dei Norske elvane dei er mange, og sume stutte og
sume lange. Dei fleste fossar i flog og flaum, men fåe flyt med ein
stille draum". Så kom det tolv-tretten vers med to eller fire linjer
om kvar elv. "Regla" om dei største fjordane i Finnmark, fekk namna
til å feste seg for livstid: "Alle Piker Løper Til Vinduet",
kjenner nokon den ??
Ja, stort sett var alt kjekt i skulen. Eg hadde likevel
eitt problem: Skjønnskrift-, som det heitte. Det hjelpte ikkje kor
mykje "Nytt System" hadde over- eller underlinjer og raud forskrift til
å skrive over. Alltid var der ein eller annan F som ikkje ville fylgje
"systemet", eller ein K som tok seg ein krøll over midtlinja. For
ikkje å snakke om at bokstavane skulle "liggje pent på skrå"
etter kvarandre. Blekk-klattar vart det og, som slett ikkje pynta opp i
boka. Den einaste gongen eg hugsar at eg fekk irettesetjing, var i ein
skrivetime. Me skulle sitje med RETT RYGG; og dette var særleg påpassa
i skrivetimane. Eg hadde vel sokke godt saman med kul på ryggen i
eit intenst strev med den gjenstridige pennen-. Då kjende eg eit
fast tak i mine to lange hårfletter. Det var læraren som "heiste"
meg opp og sa: "Eg skulle ha spikra dei fast her", medan han heldt flettene
fast bak ryggstøet på pulten.
Når det gjeld irettesetjing, eller skjenn, som me
helst kalla det, så var vel eg heldig. Andre fekk nok meir av den
sorten, særleg dei som hadde vanskar med å lære lekser.
Eg minnest ein som sleit tungt med leksene, han hadde vel problem med lesinga
og.
Men så hende det av og til at læraren fortalde
"historier", kanskje til utfylling, eller det var slikt som ikkje stod
i våre bøker. Då kunne denne "dumme" eleven gje att
soga mest ordrett. Der hadde han sitt "talent", som berre så altfor
sjelden fekk kome fram.
Ymse "straffetiltak" hadde læraren mot dei som ikkje
kunne leksa, eller ikkje hadde gjort heimearbeidet. Ofte var det at dei
måtte sitje inne og gjere dette arbeidet i friminuttet, når
me andre var ute og leika. Meir alvorlege ting vart "løna" med attpåsitjing.
Dette var ei større skam, så det gjorde knapt at lysten til
skulen auka. Men "kustus" skulle det vere, leksene skulle alle gjere. Noko
som me alle prøvde å unngå, var å spørje
om å få gå ut i timen (på do). Slike ting skulle
me passe på å gjere i friminuttet. Men- når leiken gjekk
som best, var det lett å gløyme seg bort. Ja, det var no ikkje
alle lærarar som var like strenge på dette. Det var helst berre
ein som me knapt våga å spyrje. Det var som å be "om
dårleg ver".
Skykkja stod eit lite stykke frå skulehuset, nede
i Hagen, me kalla. I den bygningen var og tre slike nødvendige rom:
eitt for gutar, eitt for jenter og så eitt for læraren. Det
var ingen hage der, men kanskje hadde plassen ein gong vore etla til skulehage,
men det vart aldri noko av den. Elevar i storskulen måtte yta ymse
arbeidsoppgåver i samband med skulen. Etter som det var "krinsen"
som sytte for brensel, fyring og reinhald, måtte store skuleborn
ofte leggje i ovnen og kanskje også vaske, når det var deira
huslyd som hadde "tur". Etter tur måtte og kvart gardsbruk skaffe
1/4 mål ved. Den store runde ovnen måtte ha noko å "ete"
om han skulle gje varme til frosne ungar som hadde vassa gjennom snøfenner
og fått naglebit både på hender og føter.
Det var så ymse stell med den veden, turr var han
slett ikkje alltid. Dei som skulle leggje i ovnen, bar ofte "kveiksle"
med seg heimanfrå.
Elles bar me ungane inn ved og stabla opp rundt ovnen
så han skulle turke. Dei dagane det skulle vaskast, vart det fyrt
under den store jerngryta i gongen. Innlagt vatn var der ikkje, så
det var ofte strevsamt å få tak i det. Om vinteren vart det
vel oftast at ein fyllte gryta med snø, og så måtte
det påfyllast etter kvart som han "sokk ihop". Ei råd hadde
me i turketider og: Gå opp i Lia til oppkoma hans Erik, der var det
alltid vatn. Om våren måtte skulestova rundvaskast, og det
var "fellesarbeid". Då samla kvinnfolka seg til ein vaskedag, kanskje
var der mannfolk med og. For det var høgt under taket, så
det måtte "stillas" til. Det vanlege med husevask var "bukkar" med
plankar oppå, men det strakk vel ikkje til her. Både golv,
veggar og tak (loft) var umåla tømmer, og når det vart
vaska med grønsåpe og vatn lukta det veldig godt ! Golvet
vart etter kvart slite og tungt å vaske. Det veit eg av eiga røynsle-.
Skulekrinsen gjekk og saman om andre samkomer av det meir
festlege slaget. Julefesten vart oftast utsett til skulen byrja att etter
nyttår. Det var læraren som "styrde" med den, og når
han (eller ho) ikkje budde i krinsen, måtte me ta omsyn til det.
Men så vart det og som ei ekstra julefeiring, og det var det ingen
som hadde imot. Å skaffe juletre gjekk og på "omgang". Og det
var viktig at det var stort og velvakse, helst skulle det rekkje under
taket! Nokon av dei største elevane, kanskje og nokre ungdomar,
hjelpte til med pynting. Juletrepynten hadde ofte hatt besøk av
mus sidan sist år, så det måtte lagast nye korger og
lekkjer. Skulestova vart og pynta med fargeglade lekkjer av krepp-papir,
norske flagg og grøne greiner. Kateteret vart flytta bort i ein
krok, og lampen hengt over. For ein viktig del av programmet, iallefall
for oss som gjekk i skulen, var opplesinga! Me fekk velje oss stykke frå
Norsk Barneblad, Magne eller julehefte som det ofte var mange av i juletida.
Litt sommarfuglar i magen gjorde vel at me stotra litt, men når det
var vel overstått og alle klappa, hadde me ei god kjensle i bringa.
Elles gjekk me mykje om juletreet. Julesongane vart gjerne sunge oppatt
fleire gonger. Det vart kokt kakao på ovnen i gongen, mat hadde alle
med, den vart lagt på fat og "blanda", så me fekk smake dei
andre sin mat og. Så flytta dei juletreet litt til side, og det vart
leika "eg gjekk meg over sjø og land", eller "reven raskar over
isen" og meir slikt. Dei "store" hadde rett som det var ærend ut
for å sjå om det kom nokon. Og sanneleg, kom ikkje julenissen
dette året og, med ei appelsine til kvar av borna. Det vart alltid
"gissa" på kven som var julenisse. Så lenge me var små,
skjøna me lite av dette, julenissen var no julenissen, han..
Om våren var det eksamen. Den skriftlege var no
viss for dei som "gjekk ut". Men enkelte år hadde me noko som vart
kalla "muntleg eksamen", Då kom ein annan lærar saman med presten
på besøk. Foreldre og alle som ville kunne då kome og
høyre på, kva skuleborna i krinsen "kunne". Helst var det
nok i kristendom me vart "overhøyrde". Eg hugsar ein gong eg fekk
høve til å "framføre" eit stykke frå Bibelsoga
om ein som heitte kong Jeroboam eller var det Rehabeam ? Litt spursmål
i andre fag fekk me no og, og så måtte me vel lese høgt
så alle fekk høyre kor det stod til med den kunsten.
Leselysten varierte vel litt hjå elevane, då
som no. Men hjå nokon av oss var den stor. Skulebiblioteket utgjorde
kanskje to hyller i skåpet i kråa, utvalet var ikkje så
stort, og såvidt eg hugsar var det dei same bøkene i alle
mine sju skuleår. Men me las dei oppatt og oppatt, særleg dei
som gjerne var berekna på eldre lesarar. Først tok eg vel
fatt på "Smågutar", det var helst berre ei fille att av den,
så var det "Veslefrikk med fela" og fleire som det fanst stykke i
lesebøkene or. "Onkel Toms Hytte" var mest uuthaldeleg spanande,
men du, kor trist det var med desse stakkars slavane! Eg sat på sengekanten
og las og gret, las og gret. Jakob B. Bull's "Folkelivsskildringar" gløymer
eg ikkje så lett. Dei gjorde inntrykk! Særleg den soga om taterane
/ omstreifarane som måtte dra vidare endå om gamlemor var døyande.
Løysinga ga ho sjølv, såvidt eg hugsar. Ein flåte
vart slepa ut på djupt vatn, gamlemor sett på flåten
med steinar bundne til føtene, og når døden kom, så
gjekk det som det måtte gå. Men fylgjet for vidare, det var
den måten dei løyste eit slikt problem på-, etter det
boka fortalde.
Torgeir Bjørnarå's "Dyresogor" og Svein Moren's
"Den store tømmerdrifta" var av det meir "barnslege" utvalet. Men
så var der ei som heitte "Raudsjøen", ei onnor "Ramnagrø",
dei hadde me som eit inntrykk av att det var litt "ulovleg" lesnad, om
forelsking / friing og meir slikt. Det vart ikkje snakka med ungar om slike
ting i den tida !
I alle mine sju år i folkeskulen hadde eg funne
meg godt til rette. Det hadde vore gode år. Då eg våren
1933 hadde min siste skuledag, var eg tung i hugen. Nokre tårer trilla
det og, for eg hadde så lyst å gå meir på skule,
lære meir !
Men utsiktene til det var ikkje store- i den tida.
--------------------------------------------------------------------------------------------------
Fjon frå fjell til fjord nr. 3 1993 - Masfjorden
Sogelag / Masfjorden Mållag. |